Rabska z Krausharów Zuzanna Aleksandra (1882–1960), nowelistka, powieściopisarka, poetka, pisarka dla młodzieży, bibliofil. Ur. 22 IX w Warszawie, była wnuczką Mathiasa Bersohna (zob.), córką Aleksandra Kraushara (zob.) i Jadwigi z Bersohnów (również mającą zamiłowania literackie i próbującą pióra) oraz siostrzenicą współwłaścicielki „Kuriera Warszawskiego” Hortensji Lewentalowej (zob. Lewental Salomon).
Od najmłodszych lat Zuzanna obracała się wśród bywających w domu jej rodziców pisarzy, artystów i uczonych. Jej ojcem chrzestnym był Władysław Smoleński, w dzieciństwie poznała Adolfa Dygasińskiego, Marię Konopnicką, Bolesława Prusa, stykała się z Elizą Orzeszkową, która w rodzinie Krausharów była otaczana kultem; jako podlotek bywała z matką i ojcem na «czwartkach» u Deotymy (Jadwigi Łuszczewskiej). Podczas częstych pobytów z matką w Krakowie, gdzie zatrzymywały się w drodze do Krynicy i Zakopanego, poznała Adama Asnyka, Ignacego Maciejowskiego (Sewera) i Stanisława Wyspiańskiego. Pierwszą nauczycielką Zuzanny była Stefania Sempołowska, potem uczęszczała (do r. 1898) na tajną pensję Zuzanny Morawskiej. Słuchała następnie wykładów w warszawskim tzw. Latającym Uniwersytecie, w UJ (Stanisława Tarnowskiego i Stefana Pawlickiego) i na paryskiej Sorbonie (1905). W l. 1897–1903 spędzała z rodzicami wakacje w Belgii, gdzie osiadł przyjaciel jej ojca Henryk Merzbach; dzięki jego synowi Karolowi dobrze poznała poezję belgijską. Przez jakiś czas pracowała w popularnych bezpłatnych czytelniach Warszawskiego Tow. Dobroczynności. Dn. 4 I 1906 zaślubiła publicystę i krytyka teatralnego Władysława Rabskiego (zob.). W swoim mieszkaniu w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu 5 przyjmowali Rabscy w ustalony dzień tygodnia pisarzy, dziennikarzy, poetów, artystów i aktorów. R. wiele podróżowała, była m. in. znów w Paryżu (1908), na Sycylii i w Tunisie (1912), w Londynie (1913). Brała udział w pracach warszawskiego Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości.
Pierwszy swój utwór, opowiadanie pt. Dobre cierpienie, wydrukowała R. pod pseud. Aleksandra w r. 1902 w „Biesiadzie Literackiej” (nr 29). Inną jej nowelę, Ci którzy tworzą (druk. w „Kur. Warsz.” 1904 nr 10, pod pseud. Zuzanna Aleksandra) oceniali Prus i Orzeszkowa, przyznając autorce «niewątpliwy talent». Nowela ta weszła potem w skład pierwszej książki R-iej Zanim światła pogasną … Nowele (W. 1909), powitała ją jako objaw nowego talentu w literaturze polskiej znów Orzeszkowa recenzją w „Kurierze Litewskim” (1909). Tom ten, który inna wybitna w przyszłości pisarka, już z pokolenia R-iej, skwitowała prywatną oceną: «Miłe, delikatne, prawie bezosobowe wynurzenia» (Zofia Nałkowska), miał za bohaterów – zgodnie z modernistyczną modą – artystów i doczekał się kilku jeszcze, również życzliwych recenzji; zwracano zwłaszcza uwagę na dużą kulturę literacką i formalną sprawność autorki. Zarazem jednak wytykano jej wtórność, uleganie modom i w ogóle nadmiar literackich reminiscencji w jej nowelach. Podobne zalety i wady upatrywano w następnych tomach opowiadań R-iej: Dogaressa (W. 1912), Listy miłosne (W. 1913) o tematyce psychologiczno-erotycznej, których bohaterami były głównie kobiety, czasem artyści. W r. 1913 wystąpiła R. również z tomikiem Miłość mówi … Poezje (W.), złożonego z kilku cyklów sonetów poświęconych zmarłej matce, wybitnym artystom i postaciom historycznym oraz wrażeniom z podróży; połowę książki wypełniły przekłady z zachodnioeuropejskich symbolistów, głównie francuskich, oraz z E. Barrett-Browning. Przed r. 1914 przygotowała antologię współczesnych poetów belgijskich we własnych przekładach (rkp. przepadł w czasie pierwszej wojny światowej). Poza „Kurierem Warszawskim” współpracowała z „Biblioteką Warszawską”, „Bluszczem”, „Echem Literackim i Artystycznym”, „Museionem”, „Nową Reformą”, „Sfinksem”, „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Tygodnikiem Mód i Powieści”, „Wsią i Dworem” i innymi pismami.
W sierpniu 1914 R. bawiła z córką w Sopocie, po wybuchu wojny, wraz z mężem, który pojawił się tu niedługo przedtem, przebywała kilka miesięcy w Poznaniu, a następnie w Berlinie; później przez Szwecję wrócili Rabscy do Warszawy, gdzie R. mieszkała przez cały okres wojny. W r. 1916 ogłosiła niewielki tomik Warszawa w sonetach (W.), w którym miłość do rodzinnego miasta łączyła z uczuciami patriotycznymi. Również sonety przeważały w następnym z kolei W płonącym lesie (W. 1918), gdzie górowały motywy kulturowe, ale także wystąpiły echa wojenne i nuta patriotyczna. I tutaj znalazły się przekłady z symbolistów francuskich i niemieckich. Tematyka wojenna pojawiła się także w zbiorze nowel Miniatura (W. 1918), a w jeszcze większym stopniu – w następnym Ręka Fatmy (W. 1921), gdzie znalazły się także opowiadania o tematyce niesamowitej. Echa wojny światowej znajdują się też w tomie nowel Barbarzyńca (W. 1922). Głównie dokumentarną wartość ma obszerna powieść obyczajowa Dziecko wojny (W. 1923) mająca za tło wydarzenia l. 1914–22 w Warszawie, wartość ta zapewne wpłynęła na jej poczytność (wznowiona w r. 1931 pt. Bożenka – dziecko wojny, przekład czeski w r. 1926). Tendencje realistyczne widać także w zbiorze nowel Grzech markizy (W. 1927), do których wprowadziła autorka wiele szczegółów ze społeczno-ekonomicznego życia Polski lat dwudziestych. Ten i następne tomy opowiadań R-iej nie budziły już większego zainteresowania krytyki lub wywoływały ostre jej sądy. Podobnie było z jej tomikami poetyckimi: Magia książki (Lw. 1925) oraz Marmur i słońce (W. 1932), pierwszy z nich zawierał sonety (także tłumaczone) na temat milośnictwa książek.
Po pierwszej wojnie światowej ogłaszała R. także liczne utwory dla dzieci o tematyce przeważnie patriotycznej, spośród nich poczytne były zwłaszcza i wznawiane Tajemnice Łazienek (P. 1920), Młodość w niewoli. Opowiadanie z czasów szkoły apuchtinowskiej dla młodego wieku (W. 1922, zużytkowała tu autorka swoje wspomnienia z pensji Morawskiej); jeszcze większą popularność zdobyły oparte na folklorze Baśnie kaszubskie (W. 1925), wielokrotnie wznawiane – także po r. 1945. R. współpracowała nadto z czasopismami dla dzieci i młodzieży („Iskry”, „Moje Pisemko”, „Płomyk”). Zbeletryzowaną publicystykę na użytek rodziców zawierał tom O dzieciach nie dla dzieci (W. 1928). Liczne utwory beletrystyczne, poezje i artykuły publikowała też R. w Polsce niepodległej, głównie na łamach popularnych pism warszawskich („Bluszcz”, „Kur. Warsz.”, „Radio”, „Świat”, „Tyg. Ilustr.” i in.), a w okresie l. 1925–39 prowadziła w „Kurierze Warszawskim” kronikę literacką, recenzując nowości wydawnicze. Już od lat dwudziestych występowała także w Polskim Radio. W tychże latach oraz w trzydziestych ogłaszała nadto R. liczne przekłady utworów beletrystycznych, głównie francuskich i włoskich (m. in. A. Maurois „Dziecię słońca. Powieść o Shelleyu” 1929, a także – opowiadanie B. Mussoliniego „Nieprawdopodobne, ale dozwolone” 1927). Przekładała również sztuki sceniczne dla potrzeb teatralnych.
Od dziecka przejawiała R. zamiłowania bibliofilskie, wyrobił je w niej ojciec, zapalony kolekcjoner książek; duży wpływ wywarł potem na nią w tym zakresie poznany w r. 1921 Stanisław Piotr Koczorowski. Z latami zgromadziła dużą bibliotekę, w której wyróżniał się zbiór tomików wierszy (przekazany po r. 1945 warszawskiej B. Narod.). Zbierała także ekslibrisy, ta jej kolekcja licząca ok. 5 000 samych polskich egzemplarzy była jedną ze znaczniejszych w kraju (spłonęła w powstaniu warszawskim). Kolekcjonerstwu towarzyszyła działalność publicystyczna i organizatorska z tego zakresu, pierwszą pracę na temat bibliofilstwa ogłosiła R. w r. 1913 w „Bibliotece Warszawskiej” (O miłośnikach książek), nastąpiły po niej liczne artykuły i felietony, m. in. w „Silva Rerum”. W r. 1923 współorganizowała wystawę książek pisarek polskich w Chicago. Współdziałała w powstaniu Tow. Bibliofilów Polskich, a w r. 1924 była współzałożycielką działającego w jego ramach Tow. Miłośników Ekslibrysów. W r. 1925 wygłosiła odczyt o polskim bibliofilstwie po francusku w Musée du Livre w Brukseli, powtórzyła go potem w Paryżu (w towarzystwie Les Amis de la Pologne) i w Bukareszcie. Na III zjeździe bibliotekarzy i bibliofilów we Lwowie (1928) miała referat o polskich ekslibrisach. R. wiele podróżowała. M. in. w r. 1921 i 1929 przebywała we Francji (głównie w Paryżu), w r. 1925 gościła z córką u Ignacego Paderewskiego w Morges, kilkakrotnie była we Włoszech – czego owocem był tom wrażeń Italia i wiosna (P. 1927) – i w Czechosłowacji (w r. 1926 uczestniczyła w zjeździe bibliofilów w Pradze). Jeszcze w sierpniu 1939 odbyła wycieczkę do Danii. Nadal także utrzymywała ożywione stosunki towarzyskie z warszawskimi pisarzami i artystami, połączone z działalnością organizacyjną: należała do współtwórców polskiego Pen-Clubu i została członkiem (1925) pierwszego zarządu tej organizacji w naszym kraju. Założyła również w Warszawie Tow. Przyjaciół Belgii, była jego sekretarką, a następnie wiceprezesem.
Wybuch drugiej wojny światowej zastał R-ą w Warszawie. W czasie oblężenia stolicy mieszkali u niej m. in. Wincenty Brzozowski i Stefan Napierski. Dn. 25 III 1940 została aresztowana przez gestapo i osadzona na Pawiaku, skąd ją zwolniono po dwu miesiącach. Po wyjściu z więzienia ukrywała się, zamieszkując u znajomych w Zalesiu pod Piasecznem. W r. 1943 ulokowano ją (pod nazwiskiem Maria Mark) w zakładzie dla starców i kalek prowadzonym przez zakonnice przy ul. Belwederskiej w Warszawie. Ok. t. r. została aresztowana, a następnie wywieziona do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück córka R-iej – Aleksandra. W październiku 1944 zakład, w którym przebywała R., został ewakuowany na ul. Chocimską, a następnie do Milanówka. Stąd R. przedostała się do Skierniewic, a następnie znalazła schronienie we wsi Drzewce pod tym miastem, później zaś – w Rogowie pod Koluszkami. Utrzymywała się wówczas z udzielania lekcji. W jesieni 1945 wróciła do Warszawy. Została zatrudniona w Instytucie Pamięci Narodowej, potem założyła i prowadziła prywatną wypożyczalnię książek. Po r. 1945 R. współpracowała z kilkoma pismami, głównie katolickimi („Tyg. Warsz.”, później „Tyg. Powsz.”, „Kierunki”, „Przew. Katol.”, „WTK”). Ogłaszała w nich wiersze, opowiadania i artykuły. Oddzielnie wydała cykl sonetów Książka i wojna (Szamotuły 1947), powieść Miłość Urszuli Orlikówny (W. 1948) mówiącą o okupacyjnych przeżyciach w podwarszawskim osiedlu dojrzewającej dziewczynki z inteligenckiego środowiska. Kontynuowała także twórczość dla dzieci (powieść o psie Przygody Grypsa w zburzonej Warszawie, Kr. 1947, Ania w Łazienkach, W. 1957). W r. 1957 wydała tom refleksyjnych miniatur prozą Godzina prawdy (W.), w których «poezję przemijania i zamyślenia» dojrzał Jarosław Iwaszkiewicz. Ostatnim dziełem R-iej, ukończonym w r. 1953, częściowo zaś wydanym już po jej śmierci, były dwa obszerne tomy wspomnień Moje życie z książką (Wr. 1959–64). Pisane w tonie gawędowym, zgodnie z tytułem wysuwają na pierwszy plan zamiłowania i działalność bibliofilską autorki, ale dają zarazem, zwłaszcza tom pierwszy, interesujący obraz kulturalnego życia Warszawy przełomu XIX i XX w. i przynoszą wiele plastycznie nakreślonych sylwetek wybitnych ludzi tej epoki, głównie pisarzy. R. była wieloletnim członkiem Związku Literatów Polskich. Zmarła 23 X 1960 w Warszawie i została pochowana na cmentarzu Powązkowskim. Była odznaczona (1929) belgijskim Orderem Leopolda II kl. 5.
Informacje o potomstwie w życiorysie męża Władysława Rabskiego (zob.).
Fot. w: Rabska Z., Moje życie z książką, Wr. 1959–64 I–II; – Bibliogr. Warszawy. Wydawn. ciągłe. 1904–18, Wr. 1973; toż, 1919–28, Wr. 1977; toż 1944–54, Wr. 1964: Czachowska J., Maciejewska M. K., Tyszkiewicz T., Literatura polska i teatr w latach II wojny światowej. Bibliografia, Wr. 1984 II; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944 i n.; Enc. Wiedzy o Książce, s. 2043, 2361; Literatura polska, W. 1985 II (błędny r. ur.); Lam S., Współcześni pisarze polscy, W. [1922] (błędny r. ur.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (błędny r. ur.); Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III (bibliogr., wykaz pseudo- i kryptonimów); Nowy słownik literatury dla dzieci i młodzieży, Wyd.. 2, W. 1984; Peretiatkowicz – Sobeski, Współcz. kultura pol., (błędny r. ur.); Chwalewik, Zbiory pol., II 419; – Grzegorczyk P., Twórcy i badacze kultury zmarli w 1960 r., „Znak” 1962 nr 7/8 s. 1202–3; Kwiatkowski M. J., „Tu Polskie Radio Warszawa …”, W. 1980; – F. M., Z mojej kariery..., „Famulus” 1927 nr 3 s. 2–3 (fot.); Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1967 Ks. 5 (wykaz pseud. i krypt.); Głowacki A., Listy, W. 1959; Iwaszkiewicz J., [recenzja Godziny prawdy], „Życie Warszawy” 1957 nr 220; Miałem kiedyś przyjaciół..., Kr. 1972; Nałkowska Z., Dzienniki, W. 1976–80 II–III; Olchowicz K., Ćwierć wieku z „Kurierem Warszawskim”, Kr. 1974; Orzeszkowa E., Listy zebrane, Wr. 1955–76 II, VIII (fot.); Osterwa J., Listy, W. 1968; Siedlecki A. Grzymała, Nie pożegnani, Kr. 1972; Smolarski M., Moje spotkania z Rabską, „Stolica” 1960 nr 46 s. 19 (fot.); Staff L., W kręgu literackich przyjaźni, W. 1966; Szypowska M., Magia książki, czyli rozmowa z Z. Rabską, „Stolica” 1958 nr 38 s. 9 (fot); Śliziński J., Trzy listy F. Kvapila do Z. Rabskiej, „Slavia” 1959 s. 265–6; Walka o dobra kultury, W. 1970 II; Waydel-Dmochowska J., Dawna Warszawa, W. 1959; – „Życie Warszawy” 1960 nr 256 s. 2, 5, nr 257 s. 5; – B. Narod.: rkp. 2685, 2692–2696, 2709–2719, 2729, 7049, 7127, 7351 t. 53 rkp. 7607 t. 3, rkp. 7571 (listy R-iej), rkp. 2723–2728 (listy do R-iej), rkp. 2732 (autografy ofiarowane R-iej); B. Ossol.: rkp. 7047, 13190, 13913, 14591, 14917, 15296 (listy R-iej); B. PAN w Kr.: 3548, 3956 t. 3 (listy R-iej); B. Pol. w Paryżu: Papiery K. Woźnickiego, paczka nr 34.
Rościsław Skręt